Szanowni Państwo,

od 4 lutego 2025 r. zapraszamy do Mauzoleum Walki i Męczeństwa w alei Szucha do oglądania rzeźby autorstwa Antoniego Rząsy „Bohaterom prasy podziemnej” ze zbiorów Muzeum Niepodległości oraz towarzyszących jej wizerunków wybranych konspiracyjnych tytułów prasowych. W ten skromny sposób chcieliśmy przypomnieć członków konspiracji, którzy walczyli z okupantem za pomocą słowa drukowanego i za swoją postawę byli przez okupanta represjonowani – osadzano ich w więzieniach i aresztach Gestapo, wywożono na egzekucje lub do obozów koncentracyjnych.

W westybulu Mauzoleum zwiedzający zobaczą wizerunki kilku pism konspiracyjnych z okresu okupacji niemieckiej 1939–1945. Będą to strony tytułowe egzemplarzy związanych z miejscem prezentacji – informujących o zbrodniach okupanta w Warszawie i innych częściach Polski, a także o akcjach podziemia wymierzonych w aparat terroru. Wśród nich strony z trzech numerów „Biuletynu Informacyjnego”, organu prasowego Komendy Głównej Związku Walki Zbrojnej – Armii Krajowej. Tytuł ten ukazywał się od 5 listopada 1939 do 19 stycznia 1945 roku i stanowił najszerzej rozpowszechnione pismo okupowanej Polski. Jego nakład od 1943 roku dochodził do 43 tysięcy sztuk. Egzemplarz z charakterystycznym krzyżem na stronie tytułowej mówi o jednej ze zbrodni okupanta, egzekucji 100 osób 2 marca 1942 roku. Dwa kolejne „Biuletyny…” w krótkich komunikatach informują o najbardziej chyba znanych akcjach Polskiego Państwa Podziemnego: o odbiciu więźniów przewożonych z Szucha na Pawiak pod warszawskim Arsenałem oraz o wykonaniu wyroku na kacie Warszawy gen. SS Franzu Kutscherze.

„Żywią i Bronią” to organ prasowy Komendy Głównej Batalionów Chłopskich, organizacji konspiracyjnej związanej z ruchem ludowym i ustępującej liczebnością jedynie Armii Krajowej. Czasopismo ukazywało się od marca 1942 do czerwca 1944 roku.

Działające w konspiracji Stronnictwo Narodowe wydawało pismo „Walka”. Ten tytuł prasowy ukazywał się od kwietnia 1940 do 1945 roku. Na stronie tytułowej czasopisma widnieją dwa symbole: polski orzeł w koronie, który trzyma w szponach symbol ruchu narodowego – miecz Szczerbiec. Nakład „Walki” doszedł w pewnym momencie do 10 tysięcy egzemplarzy.

Ludzie lewicy spod znaku Polskiej Partii Socjalistycznej „Wolność – Równość – Niepodległość” wydawali pismo „WRN”. Ukazywało się ono od 1939 roku, wcześniej pod nazwą „Informator”. Zmiana tytułu nastąpiła na początku 1940 roku. Nakład pisma stopniowo wzrastał, by w szczytowym momencie osiągnąć 10 tysięcy sztuk. Ukazywało się ono do czerwca 1944 roku, kiedy to w jego miejsce socjaliści wznowili wydawanie „Robotnika”.

W rzeczywistości przywołane pisma miały rozmaitą objętość i różny format. Dla czytelności prezentacji zdecydowaliśmy o wydrukowaniu wszystkich wizerunków w formacie A4. Z całą zawartością pism można zapoznać się, sięgając między innymi do zasobów cyfrowych Biblioteki Narodowej i Biblioteki Jagiellońskiej.

* * * * *

Rzeźba autorstwa Antoniego Rząsy (1919–1980) zatytułowana „Bohaterom prasy podziemnej” (1973) zaprezentowana zostanie w jednej z cel zbiorowych dawnego aresztu Gestapo, w tak zwanym tramwaju. Licząca 160 cm wysokości drewniana figura przedstawia postać ludzką z ogoloną głową, w obozowym pasiaku i chodakach, na przegubach rąk mającą kajdany, a na plecach – rulony konspiracyjnych periodyków, które przywodzą na myśl skrzydła.

Antoni Rząsa przyszedł na świat w roku 1919 we wsi Futoma na Podkarpaciu w rodzinie rolników Marianny i Jakuba. W roku 1938 rozpoczął naukę w Szkole Przemysłu Drzewnego w Zakopanem. Podczas okupacji niemieckiej w partyzantce pełnił funkcję gońca.

W 1948 r. wznowił naukę w Państwowym Liceum Technik Plastycznych w Zakopanem, które ukończył w 1952. Dzięki propozycji Antoniego Kenara pozostał w tej szkole jako nauczyciel rzeźby i pracował w niej do roku 1973. W 1954 zdał skrócony egzamin państwowy w warszawskiej Akademii Sztuk Pięknych. Dzięki stypendium Ministerstwa Kultury i Sztuki na przełomie lat 1961 i 1962 zwiedził niemal całe Włochy. Jego prace wielokrotnie prezentowane były podczas wystaw indywidualnych i zbiorowych w kraju i za granicą.

W 1974 r. z żoną Haliną i synem rozpoczął w Zakopanem budowę domu, który stał się – działającą do dziś – galerią. Antoni Rząsa zmarł 26 stycznia 1980 r. w Zakopanem. Został pochowany na cmentarzu na Pęksowym Brzyzku.

Badacze twórczości artysty, który od lat 60. XX wieku był jednym z bardziej znanych polskich rzeźbiarzy, zauważają, że w oryginalny sposób łączył tradycyjne wątki ikonograficzne, elementy kultury ludowej i nowoczesne środki wyrazu z wymaganiami naturalnego surowca. Rząsa nie identyfikował się bezpośrednio z żadnym wyznaniem religijnym, ale znaczną część swojej twórczości poświęcił motywom chrześcijańskim, które stały się dla niego metaforą bolesnych doświadczeń człowieka XX wieku. Stworzył między cykle pasyjne oraz cykl „Piety”.

Na poetykę jego twórczości wpłynęły także przeżycia okupacyjne oraz wiedza o walkach toczonych przez polskich żołnierzy, których los utożsamiał z wyobrażeniami Męki Pańskiej. Doświadczenia lat wojennych zainspirowały artystę do stworzenia cyklu „Dni wojny” i cyklu Krzyży „Oświęcim”. Rozpoczął też pracę nad cyklem Krzyży „Kobiety z Ravensbrück”.

Ważną inspiracją dla twórczości Rząsy była tradycja rzeźby ludowej, z którą kojarzy się zarówno dokonany przez niego wybór rzeźbiarskiego surowca (rzeźbił tylko w drewnie), jak i sposób pracy (ostre cięcia, rezygnacja z cyzelowania faktury). Artysta wykorzystywał najczęściej naturalny kształt kawałka drewna. Stąd refleksja badaczy jego twórczości, że to monolityczny charakter pni drzewnych jest źródłem zarówno prostoty i surowości figur artysty, jak i odstępstw od tradycyjnej ikonografii.